Bir çalışma faaliyetinde bulunan insanların ahlak ilkelerini, davranış biçimlerini, görevlerini ve zorunluluklarını belirleyen kurallar zinciri olarak tanımlanan etik, aslında yazılı ve kesin kurallar içermemekte; zamana, değişen koşullara ve bilimsel gelişmelere bağlı olarak değişimler gösterebilmektedir ^[1]. Fakat etik ile ilgili tanımlarda özellikle vurgulanmasa bile, özünde iyilik etme, kötülük etmeme ve adil davranma gibi temel özelliklerin olduğuna inanılmaktadır.  

Etik, yükseköğretim kurumları mensuplarına iş yerinde karşılaştıkları etik problemlerin çözümünde ve çalışma arkadaşları ile öğrenciler, yükseköğretim kurumu idarecileri, yükseköğretim kurumu dışındaki kurum ve şahıslar ile ulusal ve uluslararası toplumla ilişkilerinde rehberlik etmek üzere, insanların değerleri gözeterek yaşamanın temelleri üzerine düşündükleri ve bunlardan yola çıkarak doğru ve yanlışı ayırt etmeye, doğru davranış biçimlerini bulmaya ve uygulamaya yarayabilecek kuramsal ve toplumsal araçları geliştirdikleri düşün alanı olarak tanımlanmaktadır ^[2]. Her ne kadar buradaki etik kavramı soyut özellikler gösterse de, özellikle doğru ile yanlışın ayırt edilmesi ve doğru davranış biçimlerinin bulunmasına atıf yapmış olması açısından önemlidir. Aynı rehberde akademik etik, akademisyenlerin bilimsel çalışma ve akademik etkinlikleri sürecinde birikim ve bilgilerini paylaşma ve öğrencilerine aktarmada, bilimsel çalışmaların üretilmesi ve değerlendirilmesinde, toplumun farklı paydaşları ile ilişkilerinde ödüllendirme ve yükseltme aşamalarında, bilim kurumları ve üniversitelerin bilimsel yetkinliğe dayalı yapılandırılması ve iyi eğitilmiş bilim insanlarının yetiştirilmesi faaliyetlerinin her aşamasında etik davranış kurallarına uyulması olarak vurgulanmaktadır ^[2].

Eğer bilimsel faaliyet, gerçeğin aranma ve bulunma süreci olarak tanımlanırsa, dürüstlük çok daha ön planda yer almalıdır ^[3]. Bunu neticesinde, bu eylemde ahlaklı, doğru, emeğe saygılı ve içten olmak gerekir. Özetle ahlaklı, doğru, emeğe saygılı ve içten olmadan ya da daha genel bir ifade ile etik olmadan, bilim olamaz ^[3].

Akademik faaliyetlerin artışı ile özellikle bilimsel yayıncılık alanında etiğe aykırı davranışlara giderek daha çok rastlanıldığı gözlemlenmektedir. Son yıllarda kurumsallaşan Etik Kurullar, araştırmacıların bilimsel çalışma yapma süreci öncesinde, gerçekleştireceklerini beyanda bulundukları araştırma protokollerini çok yönlü olarak incelemeye tabi tutmaktadır. Elbette bu tür incelemelerin olması çok yerinde bir uygulamadır. Fakat son yıllarda akademik ilerleme için yayınların zorunluluk olarak benimsenmesinden dolayı öneminin daha da artmış olması, yayıncılık etiğini daha da önemli hale getirmektedir. Bu tür aykırı davranışların belirlenmesi ve uygun bir şekilde karşılık bulması, bilimsel yayıncılığın daha ilkeli gelişimine yol açacaktır.

Bilimsel yayıncılık söz konusu olduğunda, bu olayın tarafları söz konusudur. Bir bilimsel faaliyetin doğru ve özenli yapılması sürecinde araştırmacılar, yayınların diğer insanlara ulaşmasını sağlayan yayıncılar, sunulan verilerden yararlanan diğer bilim insanları ve tıp alanı söz konusu olduğundan hastalar ve dolayısıyla toplum, bu faaliyetin tarafları olmaktadır. Dolayısıyla herhangi bir etik problem ya da diğer bir ifade ile etik ihlal, bütün bu tarafları olumsuz olarak etkileyecektir. Harcanan maddi kaynaklar ve iş gücü, maddi menfaat ya da akademik yükselme kaygısıyla başkalarının hakkının yenmesi, elde edilen doğru olmayan bilgiler nedeniyle bilim dünyasının ve toplumun yanıltılması ve hastalara zarar verebilme ihtimali düşünüldüğünde, herhangi bir etik ihlale kayıtsız kalmamak gerektiği sonucuna ulaşılabilir. Tüm bilimsel yayınların denetleyicisi olarak bilimsel kamuoyu, sorumluluk taşıdığı gerçeğinden hareketle yayınları izlemek, ortaya konulan hipotezleri ve varsa yanlışlıklarını saptayacak şekilde incelemek ve bilimsel ortamlarda ortaya koymak zorundadır ^[3].

Bilimsel alanda etik ihlaller iki ana grupta değerlendirilebilir: Özensiz ya da disiplinsiz araştırma (sloppy research) ve bilimsel sahtekârlık (scientific misconduct) ^[1][4][5]. Bir kötü niyet olmaksızın bilimsel metodolojiye uymamaktan (dikkatsizlik, özensizlik) ya da yeteri kadar donanımlı olmamaktan (tecrübesizlik) kaynaklanan yanlış sonuçlara ulaşma durumu özensiz ya da disiplinsiz araştırma olarak tarif edilebilir ^[4]. Fakat bilerek ve isteyerek, kötü niyetli olarak yanıltıcı araştırmalar ve yayınlar yapma durumu, en hafif tanımlama ile bilimsel sahtekârlık olarak tanımlanabilir. TÜBİTAK Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu Yönetmeliğine göre uydurma, çarpıtma, aşırma, tekrar yayım, dilimleme, destekleyen kuruluşu belirtmeme, haksız yazarlık, yayımlanmış veya yayına sunulmuş kendi çalışmasından usulüne uygun olarak kaynak göstermeden alıntı yapma, kurumca sağlanan kaynakları amacına veya usulüne aykırı biçimde kullanma, kabul ve taahhüt beyanlarına uymama, görevi ihmal veya kötüye kullanma ve asılsız veya dayanaksız olarak etik kural ihlali iddiasında bulunma etik dışı uygulama olarak tanımlanmaktadır ^[6]. Bir araştırmadaki etik ihlal, sıklıkla çalışma yayın durumuna dönüştüğünde açığa çıktığından bilimsel yayın etiği daha da önem kazanmakta, sadece yazarlar değil aynı zamanda editör ve hakemlere de çok büyük bir görev düşmektedir ^[3].

Uluslararası geçerli COPE (The Committee on Publication Ethics) kriterleri yazar, editör, hakem ve dergiler için yol gösterici olarak dikkate alınmalıdır ^[7].

Bilimsel yayın etiği açısından etik dışı davranışlar

1.    Uydurma (Fabrication): Gerçekte olmayan verilerin ve sonuçların yayınlanmasıdır ^[1]. Bir başka deyişle, kuru laboratuarcılık (dry labbing) ya da masa başı yayıncılık (desk research) olarak da adlandırılabilir. Burada kişi ya da kişiler, bir araştırma olmadığı halde, sanki araştırma yapılmış gibi uygun metodlar kullanarak veriler üretmekte ve bu sonuçları bilimsel araştırma sonuçları olarak yayınlamaktadırlar. Hayal ürünü olan bir çalışma ve sonuçlarının bilimsel bir yayın olarak sunumu söz konusudur. Bu duruma daha çok para karşılığı yazılan makalelerde rastlanmaktadır.

2.    Çarpıtma, saptırma, aldatmaca (falcification):Bilimsel bir çalışmanın sonuçlarını istemli bir şekilde, yazarın beklentisi doğrultusunda değiştirerek yayınlanmasıdır ^[3]. Bunun için ya istatistiksel metodlar kullanılarak anlamlılık üzerinden bazı farklı sonuçlar elde edilemeye çalışılır, ya da direkt olarak veriler üzerinde oynanarak istenilen sonuçlar gerçekte varmış gibi yazı haline getirilir. Sıklıkla istenmeyen verilerin atılması şeklinde yapılır.

3.    Aşırma/İntihal (Plagiarism): İntihal, başkalarının yazılarından bölümler, dizeler alıp kendisininmiş gibi gösterme veya başkalarının konularını benimseyip değişik biçimde anlatma olarak tanımlanmaktadır ^[8]. Bu grupta aşırma ya da aynen iktibas (plagiarism), korsanlık (piracy), yağmalama ve hırsızlık olarak tanımlanabilecek bir durum söz konusudur. Daha önce yayınlanmış kitap ya da makale gibi bir eserin, tamamının ya da bir kısmının atıfta bulunmadan, kaynak gösterilmeden alınması ve kişinin sanki kendi eseriymiş gibi kendi adına yayınlanmasıdır ^[1][3][9]. Geçmişte kaynaklara ulaşma ve tespit etme zorluğu nedeniyle daha sık karşılaşılan aşırmaya, günümüzde daha az oranda rastlandığı düşünülebilir. Aşırmanın en ağır etik dışı davranış olduğu söylenebilir. Bazen yazarlar, bir başka eseri kaynak göstermeden, eserin tamamını ya da bir bölümünü farklı cümleler ve ifadelerle aktarıp, kendi eseriymiş gibi yayınlayabilmektedirler (mealen iktibas) (paraphrase) ^[9]. Aşırma ile ilişkili bir diğer tartışılması gereken konu, kaynak göstererek alıntı yapma meselesidir. Her ne kadar kaynak göstererek alıntı yapmanın kesin bir kuralı olmamakla birlikte, yapılan alıntı asıl esere ihtiyacı ortadan kaldıracak ölçüde olmamalı ve yeni eserin özgünlüğünü tartışılır hale getirmemelidir. Bir başka deyişle, bir başka kişinin görüşlerinin yeni cümleler aracılığı ile alıntı yapan kişi tarafından kaynak göstererek ifade edilmesidir. Bir bölümün aynen aktarılması durumunda tırnak içinde gösterilmesi gereklidir ^[3].

Aşırma/intihal tespiti yazar, hakem ve editör aşamasında olmaktadır. Son iki basamakta her ne kadar gerektiğinde elektronik olarak çalışan programlardan yararlanılsa da, her zaman istenilen sonuçlara gerekli olan zaman diliminde ulaşılamamaktadır ^[10].

Aşırma/intihal ile ilgili en önemli yapılması gereken işlem, daha makalenin yazımı aşamasında aşırma/intihalden kaçınmaktır. Bunun için sitasyon ile ilgili kurallara uyulması, atıf yapılan her kaynağa kaynak listesinde yer verilmesi, kaynakların eksiksiz bilgilerle kaynak listesinde yer alması ve bir bütün olarak peş peşe altı kelimeden fazla alıntı yapılmış ise alıntı işareti kullanarak atıf yapılması önemlidir ^[11][12].

Son yıllarda akademik (“Turnitin”, “Safe Assign”) ve bilimsel (“Cross Check”, “eTBlast”) aşırma/intihal tespiti için yazılımlar geliştirilmiştir ^[12]. Ayrıca “Dupli Checker”, “Citeplag”, “Plagiarism detect”, “Plagiarisma”, “Plagiarism Checker”, “Plagium” ve “Plagiarism Detector” gibi ücretli ya da ücretsiz olarak elektronik ortamlarda çalışan diğer programlar da kullanılmaktadır ^[13]. Fakat bilimsel yayıncılık alanında daha çok “iThenticate^®” programı kullanılmaktadır. Program paralı olarak benzerlik skoru ve raporu, büyük eşleşmeler, içerik takibi ve özet rapor şeklinde aşırma/intihal ile ilişkili detaylı analiz yapmaktadır ^[14].

Aşırma/intihal araştırması sonucu benzerlik oranının genellikle %25’den daha fazla olması, anlamlı aşırma/intihal olarak kabul edilmektedir. Ayrıca kullanılan programlara göre yazıların benzerlik oranları, farklılık gösterebilmektedir.

4.    Tekrar/çoklu/çifte yayın (Duplication): Aynı veriler ve sonuçların birden fazla yayında ya da farklı dillerde yayınlanmasıdır ^[1][3]. Çoklu yayın ile ilgili iki farklı değerlendirme yapılmaktadır. Esas (major) suçlu davranış olan, aynı çalışma verileri ve sonuçları kullanarak, yayının başlığı ve yazar sırası değiştirilerek ve bir önceki yayına atıfta bulunmadan yayın yapılmasıdır ^[15]. Küçük (minor) suçlu davranış, dilimleme şeklinde çalışmanın bazı kısımlarının ya da sonuçlarının bir başka yayında tekrarlanmasıdır. Özellikle İngilizce ve İngilizce dışı dillerde aynı yayınların tekrar yayın şeklinde yayınlandığı sıklıkla görülen etik dışı bir davranıştır. Konunun istisnası olarak yabancı dilde yayınlanmış bir makaleyi, makalenin önemine binaen yayınlayan derginin izni ile Türkçe’ye çevirip, Türkçe metinde belirtmek ve ana metni kaynak listesinde göstermek kaydı ile yayınlanması çoklu yayın olarak değerlendirilmez ^[3].

Bir yayının, yayınlanmadan önce poster, özet ya da kongre bildirisi olarak sunulması çoklu yayın olarak kabul edilmemelidir. Fakat birden fazla kongrede sunum ya da aynı özetin yurt içi ve yurt dışı iki kongrede sunumu gibi yaklaşımların tercih edilmemesi daha yerinde bir yaklaşım olmalıdır. Bir poster ya da bildirinin bir başka kongrede tekrar sunulabilmesi için kapsam ve yazar sırasında anlamlı değişikliğin olması gerektiğine inanılmaktadır.

Bilimsel bir yayının çoklu yayın sayılmaması için, bir önceki yayının veri sayısında %50’den fazla bir artış olması,  böylelikle hipotezin farklılık göstermesi ve eski yayının kaynak listesinde yer alması gerekmektedir ^[3]. Ayrıca iki yayın arasında anlamlı bir süre olması da istenmelidir.

5.    Çoklu yayın gönderme: Eş zamanlı olarak bir yayının, birden fazla dergiye yayınlanma amacı ile değerlendirilmesi için gönderilmesidir ^[15]. Dergiler yayınların ilk gönderimi aşamasında, bir başka dergiye gönderilmediğine dair yazılı beyan talep etmiş olsa da, yazarlar verdikleri bu beyanı dikkate almadan başka dergilere de gönderimde bulunabilmektedir. Buradaki amaç, değerlendirme süreçlerinin hızlandırılması ve böylelikle zaman kaybı olarak görülen bu süre probleminin çözüldüğü düşüncesidir. Fakat iki farklı dergi tarafından kabul edilme ihtimali çifte yayınların oluşmasına yol açacaktır. Bu konu ile alakalı, bir kongreye sunum olarak gönderilen bir çalışmanın, aynı zamanda bir dergiye yayınlanma amacı ile gönderilmesi bir problem teşkil etmemektedir.

6.    Dilimleme (slicing/salamization/least publishable units): Bir yayın olarak yayınlanması mümkün olan bir çalışmayı, sonuçların bölünerek yayın sayısını artırma amacıyla birden fazla çalışma olarak yayınlamaktır ^[3]. Özellikle bir yayının üzerine temellendirildiği hasta denek grubu, çalışmanın gerçekleştirildiği dönem esas alınarak, yayınlara dilimleme yapılıp yapılmadığına karar verilebilir.

7.    Kendi kendine atıf/kendi kendinden aşırma/intihal (self-citation/self-stealer): Çalışma ile ilgisiz bir şeklide, yazarın bir başka çalışmasının kendi yayınında atıf yapması kendi kendine atıf olarak adlandırılmaktadır. Atıf sayısının yayın sayısından daha değerli olduğu ön kabulü ile yazarlar atıf sayılarını artırmak için böyle davranışlara yönelebilmektedir. Burada önemli olan yazarın kendi kendine atıf yapması değil, yapılan atfın çalışma ile ilişkili olmasıdır.

Yazarların kendi yayınlarından kaynak göstermeden alıntı yapması (self-stealer) durumu bir başka aşırma şeklidir. Aynı kendi kendine atıfta olduğu gibi, kurallara uymak kaydı ile yazarlar kendi eserlerinden alıntı yapabilir ^[9]. Daha önce yayınlanmış bir eserin tamamının ya da büyük bir kısmı, kaynak belirtmek ve önceki eserin telif hakkına sahip olan yayınevinden izin almak kaydı yeniden yayınlanması mümkündür. Bunun dışındaki alıntılarda aşırıya kaçılmamalı, her iki yayının özgün eserler olacak şekilde birbirlerinden farklı olmasına özen gösterilmelidir.

8.    Haksız/armağan/konuk/gölge/onursal yazarlık (guest/ghost/honorary authorship): Aktif olarak çalışmaya katkısı olmayan kişilerin, araştırmaya katkı yapan kişiler gibi yazar isim sıralamasında yer bulmasıdır ^[3]. Bir başka deyişle, bir çalışmanın tasarım, veri toplanması, verilerin değerlendirilmesi, yayının hazırlanması ve onayı aşamalarının tamamında yeterli katkıda bulunmamakla birlikte yazar olarak yer almaktır ^[2]. Kimi zamanda çalışmaya anlamlı katkısı olan kişilere yazar isim sıralamasında yer vermemek ya da bilgisi olmadan yazar isim listesine dahil etmek şeklinde de gerçekleşebilir. Bilimsel bir bilginin sunum süreci ile sunumun yazıya dönüştürülmesi sürecinde yazar isim değişikliği yapmak da bir etik ihlal olarak değerlendirilmelidir. Bu tür yazar isim sıralama problemlerinin önüne geçmek için yazarlar tarafından imzalanan yazar katkı formlarının düzenlenmesine özen gösterilmelidir.

Uluslararası standartlarda bir yazar, çalışmanın planlama, tasarım, analiz ve yorumlamasına katkıda bulunan, yayının hazırlanmasına ve düzeltilmesine önemli oranda beyinsel katkıda bulunan ve yayınlanacak son haline onay veren kişi olarak tanımlanmaktadır. Bunların dışında çalışmaya katkıda bulunan kişiler yazar olarak değerlendirilmemeli, yayınların teşekkür (acknowledgement) kısımlarında ayrıca belirtilmelidir.

Tezler esas alınarak yapılan yayınlarda, yazıda muhakkak ilk isim tez sahibi olan uzmanlık öğrencisi olmalıdır. Tez yöneticisi katkıları oranında yazar isim sıralamasında yer alır. Tez danışmanının birincil sorumlu olarak araştırma sorusunun kurulması, hipotezin oluşturulması, tezin gerçekleştirilmesi ve sonuçların değerlendirilmesi ve yayının hazırlanması aşamalarında birincil derecede aktif rol üstlenmesi halinde, tezin yayınlanması durumunda ilk isim olmasının kabul edilebilir bir davranış olduğu belirtilmektedir ^[9]. Fakat burada sorgulanması gereken bu çalışmanın uzmanlık öğrencisi için tez olup olamayacağıdır. Tez danışmanının, yazar isim sıralamasında nerede olursa olsun tez sahibi olan uzmanlık öğrencisi ile birlikte yazının başlıca yazarı olarak kabul edildiği gerçeğinden hareketle, tezlerin yayınlanması halinde ilk ismin tezin sahibi uzmanlık öğrencisinin olması bir ön kabul olarak benimsenmelidir ^[16]. Bir başkasının gerçekleştirdiği tezi fikir, proje, yürütülmesi ve yazılması aşamasında katkı sağlamadan, tez sahibine yazar isim sıralamasında yer vererek yayınlamak tez aşırma olarak değerlendirilmektedir.

9.    Kaynakların taraflı verilmesi: Sadece çalışma verilerini destekleyen yayınlardan faydalanılıp, diğer görüşleri içeren kaynakların verilmemesi, bilimselliğin objektif olma özelliğinin ortadan kaldırılmasıdır.

10.  Taraflı yayın ve çıkar çatışması: Özellikle çalışmalara maddi destek veren kuruluşlardan çıkar ilişkisi kapsamında bahsedilmemesi ve çalışma veri ve sonuçlarının alınan bu desteğin etkisinde yorumlanması, bilimselliğin tarafsızlık ve dürüstlük ilkesinin devre dışına alınması ile mümkündür.

11.  Diğer etik ihlaller: İnsan ve hayvan etiğine saygısızlık, destekleyen kuruluşu belirtmeme, yayımlanmış veya yayına sunulmuş kendi çalışmasından usulüne uygun olarak kaynak göstermeden alıntı yapma, kurumca sağlanan kaynakları amacına veya usulüne aykırı biçimde kullanma, kabul ve taahhüt beyanlarına uymama, görevi ihmal veya kötüye kullanma ve asılsız veya dayanaksız olarak etik kural ihlali iddiasında bulunma benzer şekilde etik dışı ihlal olarak değerlendirilen diğer davranışlardır ^[2][3].

Kaynaklar

1) Day RA. How to Write & Publish a Scientific Paper. 4th ed. Phoenix, AZ: Oryx Press; 1994. http://landscape.geo.klte.hu/Kozos/geoinf/par.pdf (erişim: 13.08.17)
2) The Importance of Titles. https://www.springer.com/gp/authors-editors/authorandreviewertutorials/writing-a-journal-manuscript/title-abstract-and-keywords/10285522 (erişim: 13.08.2017)
3) https://www.editage.com/insights/why-do-journals-ask-for-keywords (Erişim:13.08.2017)
4) History of MeSH. https://www.nlm.nih.gov/mesh/intro_preface.html#pref_hist (erişim:13.08.17)
5) A Brief Overview on Conflict of Interests. https://ori.hhs.gov/plagiarism-35 (erişim 20.08.2017)
6) Conflicts of Interest and Commitment. https://ori.hhs.gov/conflicts-interest-and-commitment (erişim 20.08.2017)
7) Journal Cover Letter Services. http://www.biosciencewriters.com/JournalCoverLetterServices.aspx (erişim 21.08.2017)
8) https://www.hindawi.com/journals/dm/ (Erişim 22.08.2017)
9) https://www.arrs.org/uploadedFiles/ARRS/Publications/editorsReviewGrid.pdf (erişim 23.08.2017)

Dosyalar

	Dosya Adı	Dosya Açıklaması
	1	Archives of Clinical and Experimental Medicine© Dergisinin Telif Hakları Devir Formu