Tıp alanında yayınlanan binlerce makale göz önüne alındığında, bu yayınlara hâkim olmak ve verilmek istenen mesajı anlayabilmek sıklıkla mümkün olamamaktadır. Özellikle bilim insanlarının kendi özel alanları dışındaki konularda hakimiyet kurmaları ve güncel bilgiye ulaşmaları derlemeler aracılığı ile olmaktadır ^[1].

Bir derlemenin amacı, yeni bir bilgi ortaya koymaktan çok; hali hazırda bilineni özetlemek ve kullanıcıların istifadesine sunmaktır ^[1].

Derlemeler, genel okuyucu kitlelerine hitap eden; olabildiğince daraltılmış konuları olan ve belirli yazım kuralları yerine serbest düzende yazılan makalelerdir. Derlemenin konusu belirlenirken çok genel bir konudan kaçınılması gerekmektedir; bununla birlikte, konunun aşırı daraltılması da konu ile ilişkili yeterli sayıda literatür kaynaklarının bulunamaması gibi başka sorunlara sebep olacaktır ^[2]. Özetle, bir derlemenin konusu iyi belirlenmiş olmalıdır ^[3]. Derlemelerin bu özelliklerinden dolayı, literatüre hâkim ve klinik pratik çıkarımlar yapabilecek; alanında uzman yazarlar tarafından yazılması daha uygun olacaktır ^[4].  

Esas olarak üç farklı derleme tipi vardır. Bunlardan en çok bilineni geleneksel bilimsel inceleme yazıları olup, genellikle bir yazarın bir konudaki bilinen bilgiyi değerlendirmesi ve özetlemesi şeklinde hazırlanmaktadır ^[1]. Bu tür bir makalenin hazırlanmasında kaynakların seçiminde yanlılık söz konusu olabilir. Hangi kaynakların seçileceği ile ilgili bir metot genellikle takip edilmeyip, yazarın tercihine bağlı olarak belirlenmektedir. Bu tür derlemelerde öncelikle mevcut bilgilerin ana sonuçları, kanıtların kanıt derecesi belirtilerek özetlenmeli; her bir çalışmanın güçlü yanları ve kısıtları vurgulanmalıdır. Yazar tarafından oluşturulacak olan tablolar ve şekillerle anlatım güçlendirilmelidir ^[4].

Diğer önemli derleme tipi ise sistematik derlemelerdir. Sistematik derlemelerin hazırlanma sürecinde konu ile ilişkili bütün çalışmaların ciddi bir şekilde belirlenmesi ve değerlendirilmesi, bu işlem basamakları için net olarak açıklanmış metotların titiz bir şekilde uygulanması söz konusudur. Sistematik derlemelerin gerekçesini oluşturan soru, diğer derleme tiplerine göre daha kesin bir şekilde tanımlanmıştır. Sistematik derlemeye başlamadan önce çalışmaların hangi gerekçe ile analize dâhil edileceği ya da dışlanacağı net bir şekilde ortaya konmaktadır ^[1].  Yapılan son değerlendirmede, yararlanılan verinin heterojen özelliği nedeniyle istatistiksel bir karşılaştırmanın yapılması ya da elde edilen sonucun istatistiksel yöntemlerle desteklenmesi zorunlu değildir.

Derlemenin bir diğer tipi ise meta-analizlerdir ^[1]. Birden fazla bağımsız çalışmaların ölçülebilir verilerinin özel bir metodoloji ve istatistiksel yöntem kullanılarak yapılan sistematik bir derlemedir. Sistematik derlemelerden en önemli farklılığı, sonuçların anlamlılığının belirlenmesinde istatistiksel yöntemlerin güvenlik aralığı verilerek kullanılmasıdır ^[2]. Her meta-analiz, aynı zamanda bir sistematik derleme değildir. Çünkü bir meta-analiz hazırlanırken konu ile ilgili bütün çalışmaların kapsamlı şekilde dahil edilmesi zorunlu değildir. Bir meta-analiz aslında uygun çalışmaların matematiksel benzerliklerinin özetlenmesidir ^[2].

Gerek sistematik derleme ve gerekse meta-analizler için tanımlanmış kriterler bulunmaktadır. Bunların en çok kabul görenlerinin ilki, sistematik derlemelerin ve meta-analizlerin kalitesini arttırmayı hedefleyen; 1999 yılında yayımlanan QUORUM (Quality of Reporting of Meta-analyses) kriterleridir ^[5]. Bu kriterlerin zaman içinde kullanıcılar tarafından gelen eleştiriler ışığında tekrar değerlendirilmesi sonucunda 2009 yılında yayımlanan “Preferred Reporting Items for Systematic Reviews and Meta-Analyses (PRISMA)” kriterleri ortaya çıkmıştır. 27 maddelik bir kontrol listesinden oluşan PRISMA kriterleri derlemenin kalitesini arttırmayı hedefler; bir kalite skorlama sistemi değildir ^[6]. Ayrıca“Cochrane Collaboration” tarafından geliştirilen bir başka sistematik derleme kılavuzu da bulunmaktadır. 2011 yılında hayat geçirilen PROSPERO sistemi ise derlemelerin kayıt altına alınarak zaman kaybına yol açacak çift yayından(duplikasyondan) kaçınmayı, inceleme sürecinde şeffaflığı ve dolayısıyla güvenilirliğin artışını hedeflemektedir ^[7].

İyi bir derleme, özel olarak tanımlanmış bir soruya açık bir şekilde cevap vermelidir. Yazım öncesinde bir plan oluşturulması, alt başlıkların belirlenmesi ve yazı geçişlerinde kopukluk olmamasına özen gösterilmelidir. Yazı hazırlanırken hangi literatürün kullanılacağı, elde edilen verilerin analizi ve ulaşılacak sonucun ne olacağı derlemenin yazarına göre şekillenecektir.

Her yazıda olduğu gibi, derlemenin de başlığı önemlidir. Konu hakkında yeterli ve daraltılmış bir fikrin okuyucularda oluşmasına yol açmalıdır. Öz her derleme için farklı içerik ve görsel yapıda olabilmekle birlikte; istenildiği takdirde öz içinde derlemenin konusu, nelerin derleme kapsamında incelendiği ve elde edilen sonuç yer almalıdır.

Derlemenin giriş kısmında derlemenin amacı, neden bir derlemeye ihtiyaç duyulduğu ve nelerin derleme kapsamında inceleneceğinden bahsedilmelidir. Metot kısmında ise detaylı bir şekilde literatür taramasının ne şekilde yapıldığından bahsedilmelidir. Bu aşamada anahtar kelimeler, yazı dili, tarama zaman aralığı, kullanılan arama motorları ve veritabanlarından hangisinin kullanıldığı açıkça belirtilmelidir. Ayrıca analize dahil edilme ve çıkartılma kriterleri ve izlenen yol hakkında bilgi verilmelidir. Bu yapılırken PRISMA akış şemasının kullanılması yerinde olacaktır. Dijital ve dijital olmayan veri kaynakları uygun anahtar kelimelerle tarandıktan sonra, ulaşılan bütün literatür kaynakları çift yayın açısından değerlendirilir. Bu amaç için Medline/PubMed, Excerpta Medica/EMBASE, Scopus, Thomson Reuters’ (Web of Science), Cochrane Kütüphanesi, DARE (Database of Abstracts and Reviews of Effectiveness), CINAHL (Cumulative Index to Nursing and Allied Health Literature) ve Google Scholar’dan yararlanılabilir. Tam makale metnine ulaşılan kaynaklar belirlenir. Çalışma dışı bırakılan kaynaklar, sayı ve gerekçeleri ile tanımlandıktan sonra analiz edilecek kaynak sayısı kesinleştirilmiş olur. Analize dahil edilme kriterlerinin spesifitesinin (derlemenin içsel geçerliliği) arttırılması, heterojenitenin (derlemenin dışsal geçerliliği) sınırlandırılmasını sağlar. Yazarların seçecekleri çalışmaların kanıt düzeyleri için bir minimum düzey belirlemesi uygun bir yaklaşım olabilir; mümkün olan en üst kanıt düzeyi her zaman tercih edilmeye çalışılmalıdır ^[2].

Derlemenin birincil ve ikincil çıktıları belirlendikten sonra, çalışmanın ana bulguları sonuçlar ya da tartışma bölümleri ile birlikte ya da ayrı ayrı verilmelidir ^[1][2]. Yazar, tartışma bölümünde kendi görüşlerini uygun bir şekilde verme imkanına sahiptir.  Tartışmanın son kısmı, geleceğe yönelik önerilerin de yer aldığı genel bir yorum paragrafı şeklinde düzenlenmelidir. Bu son kısımda yazar şu sorunun cevabını verebilmelidir: “Okuyucu bu derlemeden tek bir şey hatırlayacak olursa, o ne olmalıdır?”

Derleme yazımında PRISMA kriterlerinin kullanımı

PRISMA’nın genel akış diyagramı izlendiğinde öncelikle yaygın olan ve alternatif olarak değerlendirilen veri tabanları kullanılarak derleme konusu ile ilgili çalışmalar belirlenir ^[8]. Kullanılan veri tabanları ile ilişkili bütün gerekli bilginin verilmesine özen gösterilmelidir. Çift yayın olarak değerlendirilen yazılar, sayısı belirtilip dışlandıktan sonra, belirlenen yazılar için tarama işlemi gerçekleştirilir. Değerlendirmeye uygun olan ve tam makale metni ulaşılan yazılar incelemeye alınır. Analize alınma ve dışlanma kriterleri açık bir şekilde yazılmalıdır. Her bir aşamada derleme dışı bırakılan makale sayısı ve gerekçesi belirtilir. Çalışma için belirlenen değişkenler, öngörülen primer ve sekonder çıktılar, taraf tutmanın (bias) önlenmesi için alınan önlemler ve istatistik yöntemlerinden detaylı bir şekilde bahsedilmelidir. Çalışmalar önce niteliksel olarak değerlendirilir. Sonrasında meta-analiz gerçekleştirilmesi için niceliksel inceleme gerçekleştirilir. Somuçların sunumunda akış diyagramından mutlaka yararlanılmalıdır. Ulaşılan ve incelemeye dahil edilen olgu sayıları verilmelidir.

Derleme için gerekli değerlendirmeler gerçekleştirildikten sonra, yazım aşamasında PRISMA kontrol listesinin dikkate alınması, yazının yayınlanabilirliği açısından yazarlara yol gösterici olacaktır ^[8]. Öncelikle yazının başlığında, yazının içeriğine göre sistematik derleme, meta-analiz ya da her iki terimin yer almasına dikkat edilmelidir. Öz kısmında ve yazıda sistematik derlemeler için kayıt numarasına yer verilmelidir. Analize uygunluğun belirlenmesinde özellikle tarama dönemi, yayının dili ve yayınlanma durumu ile ilgili bir kısıtın olup olmadığı belirtilmelidir.

Kaynaklar

1) Riley DS, Barber MS, Kienle GS, Aronson JK, von Schoen-Angerer T, Tugwell P, et al. CARE guidelines for case reports: explanation and elaboration document. J Clin Epidemiol 2017 May 18. pii: S0895-4356(17)30037-9. doi: 10.1016/j.jclinepi.2017.04.026.
2) Cantürk NZ. Olgu sunumu nasıl yazılır? Senatürk Senoloji Akademisi. http://tip.kocaeli.edu.tr/docs/nuh_zafer_canturk.pdf
3) Ul Haq R, Dhammi IK. Effective medical writing: How to write a case report which Editors would publish. Indian J Orthop 2017;51:237-9.
4) Abu-Zidan FM, Abbas AK, Hefny AF. Clinical "case series": a concept analysis. Afr Health Sci 2012;12:557-62.
5) http://www.care-statement.org/resources/checklist
6) Agha RA, Fowler AJ, Saeta A, Barai I, Rajmohan S, Orgill DP; SCARE Group. The SCARE Statement: Consensus-based surgical case report guidelines. Int J Surg 2016;34:180-6.
7) Rison RA, Shepphird JK, Kidd MR. How to choose the best journal for your case report. J Med Case Rep 2017;11:198.